Veronique de Tier is adviseur streektalen bij Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland. © Ernesta Verburg

Lekker tekeer gaan met de ruugesoot

Steeds minder Zeeuwen spreken de Zeeuwse taele. Is dat erg? ,,Nee", is het opmerkelijke antwoord van Veronique de Tier, adviseur streektalen bij het SCEZ. Maar toch ook weer wél.

Ondine van der Vleuten 27-01-18, 08:00

Even voor de duidelijkheid: de Zeeuwse taele bestaat niet. Het Zeeuws is een overkoepelend begrip, net zoals het Nederlands, legt adviseur streektalen Veronique de Tier uit. ,,Wel kun je in Zeeland dialectgebieden aanwijzen (Noord-Zeeuws, Midden-Zeeuws en Zeeuws-Vlaams) maar daarbinnen zijn dan weer andere, zoals de vier grote dialectgebieden in Zeeuws-Vlaanderen."

Zeeuwse dialectsprekers horen het onmiddellijk: die is van de Groe, die is van Schouwen, die komt van Walcheren. Ofwel: da's geen eigen volk, geen gezamenlijke afkomst, geen gedeeld verleden. Zo bezien is taal iets dat ons scheidt. Tegelijkertijd verbindt taal mensen - als een Zeeuw in Amsterdam naast zich Zeeuws hoort spreken, maakt zijn hart een sprongetje en kijkt hij verheugd opzij. Dan maakt het opeens niet meer uit of het nu het specifieke dialect is van Hontenisse of van Cadzand.

Marlon de Rooij scrabbelt Zeeuwse woorden. © Ernesta Verburg

Dialect, zegt De Tier, is onderdeel van onze identiteit, van de Zeeuwse identiteit ook. Dat onderdeel is op sterven na dood. Ironisch genoeg is het beste bewijs daarvoor de 'dialectrenaissance', verklaart De Tier. Die herwaardering van de Zeeuwse taele uit zich uit in streektaalrubrieken, dialectkoren en in het Zeeuws dialect vertaalde boeken. Dialect is altijd een spreektaal geweest. Pogingen om deze spreektaal vast te leggen, doen dan ook wat gekunsteld aan. Wie kan een zin als 'hi j mee dan himme krukelsrippen' begrijpen zonder die - op zijn minst in zijn hoofd - hardop uit te spreken? De Tier: ,,Geschreven dialect is eigenlijk een teken dat er iets mis is. Een poging om te bewaren wat verloren dreigt te gaan. De emotie die er nu rond streektaal is, is gekomen op het moment dat het vijf voor twaalf was. Zo gaat het met alles wat je verliest. Op het moment dat het aan het verdwijnen is, wil men er van alles mee."

Hoe lang zal het nog duren voor het Zeeuws een dode taal is - dat wil zeggen, niet meer gesproken door mensen die het van huis uit meekregen? De Tier waagt zich niet aan een voorspelling. ,,Men zegt al honderd jaar dat het aan het uitsterven is. Wie zal het zeggen?"

Zeker is wel dat de teloorgang niet te stoppen is. De wereld beweegt, en wij bewegen mee. De Tier: ,,We geven bepaalde woorden niet meer door aan onze kinderen omdat we bepaalde dingen niet meer doen, omdat onze directe omgeving verandert. Zelf brood bakken in een broodoven, het land bewerken met een eg, de kikker in de sloot, de bloemen in de wei. Dat was je wereld, daar had je dialectwoorden voor. Dialect was toereikend in de maatschappij zoals die tot halverwege de vorige eeuw was. Daarna kregen de mensen auto's, televisie, radio. De wereld werd veel groter. Op het moment dat je vijftig kilometer verderop gaat werken, waar ze jouw dialect niet verstaan, heb je een overkoepelende taal nodig. Dat is de 'standaardtaal' die je op radio en tv hoort. Vervolgens gaan ouders denken dat het beter is als hun kinderen die standaardtaal spreken in plaats van dialect en geven ze het hun kinderen niet meer mee."

Geschiedenis

En dan de hamvraag: is dat erg? ,,Eigenlijk niet", is het enigszins verrassende antwoord. ,,Want we hebben het dialect niet meer nodig als communicatiemiddel. Maar toch moet het bewaard blijven. Dialect leert ons veel over het verleden. In een tekst uit 1300 kom je woorden tegen als ruugesoot. Dat is een ragebol. In het dialect is dat woord bewaard gebleven, maar niet in het normale spraakgebruik. Zouden die woorden nergens genoteerd staan, dan weet de generatie na ons niet wat daar staat. Taalwetenschappers zullen dus zeggen: dialect ontsluit een stuk van uw geschiedenis, óók een stuk van uw identiteit. En daarom moet het behouden blijven."

Iemand die daar dagelijks zijn best voor doet, is Marlon de Rooij. De Terneuzense zag in 1956 het levenslicht in Hontenisse. ,,Onderling spraken we thuis het dialect van mijn ouders, die uit het oostelijk deel van Zeeuws-Vlaanderen komen. Ik versta dat wel, maar spreek het niet. Onder elkaar kunnen dialectsprekers wel een beetje dwars zijn. Die van Axel doen of ze die van Terneuzen niet verstaan en andersom - in Terneuzen zeggen ze, het enige goede dat uit Axel komt, is de bus naar Terneuzen, en in Axel zeggen ze het andersom!

Zeeuws is haar moerstaal, de taal waarin ze werd grootgebracht. Als De Rooij iets in een la legt, zegt ze: ,,Ik leg het in de schuif." Als ze iets gaat halen, gaat ze er 'om'. ,,Dat soort zegswijzen zorgt met mensen van buiten Zeeland wel voor spraakverwarring", vertelt de Terneuzense. ,,Een tijdje terug sprak ik met iemand die zich zorgen maakte. 'Zit je ermee tussen?', vroeg ik. Ze appte terug: 'Ik zit nergens tussen!' Maar wat ik bedoelde was: zit je ermee? Dat zijn zo van die dingetjes."

Bij ouderen leeft het dialect veel sterker, geeft ze aan: ,,In het bejaardentehuis hoor je 'Ben je weeral op marote geweest?' Op stap, dus. En voor mijn moeder is een kalf een mutte en een vergiet een stramein. Dat is het dialect van het oostelijk deel; ik versta dat wel, maar spreek het niet." Met haar man, opgegroeid in Sluiskil, spreekt ze ook Zeeuws. ,,Zijn ouders zijn weer van Boschkapelle. Die hebben weer hun eigen woorden. Zeker oudere mensen herkennen daaraan direct waar je vandaan komt."

In de tijd dat De Rooij nog naar het café ging, mocht ze graag scrabbelen. Maar dan wel in het Zeeuws. ,,Dat hebben we zelf bedacht. En als iemand dan zei: 'Ja, maar dat is daarom toch geen Zeeuws!', dan pakte we er het Zeeuws woordenboek bij. Leuk hoor!"