Elf dingen die u nog niet wist over het stempotlood

1 Waarom is het potlood rood?

Vanwege het grote contrast met de zwarte letters en het witte papier. Dat maakt het tellen van de stemmen eenvoudiger.

Tot honderd jaar geleden werd er met zwart potlood gestemd. Dat was nooit een probleem. Vanwege het districtenstelsel telde het stembiljet maar een handjevol kandidaten. Door het afschaffen van dat stelsel werden dat er in 1918 honderden. De stembureaus hadden ineens grote moeite om snel te zien op welke kandidaat was gestemd.

Kort na de verkiezingen deed Noud de Beaufort, burgemeester van Soest, zijn beklag in de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Hij stelde voor ‘om den arbeid der stembureaux te vergemakkelijken’ door voortaan een rood potlood te gebruiken. Hij schreef, nota bene als liberaal, geïnspireerd te zijn door de campagneleus van de SDAP: ‘Stemt rood!’ Mocht de kleur politiek te gevoelig liggen, dan zou ‘een andere sprekende kleur kunnen worden aangenomen’, aldus De Beaufort. Hij noemde oranje, groen en paars als voorbeelden.

Zijn hartenkreet vond gehoor. Voor de verkiezingen van 1922 werd de wet - opnieuw - aangepast.

2 Is het altijd rood?

In het stemhokje wel. Maar wie per post stemt - op Aruba, Curaçao en Sint Maarten en Nederlanders in den vreemde - hoeft dat niet per se rood te doen. De kiezer mag op het toegezonden stembiljet de witte stip vóór de kandidaat rood, blauw, zwart of groen maken.

3 Móet het een potlood zijn in het stemhokje, of mag een pen ook?

De Kieswet zegt niets over waarmee moet worden gestemd. Het Kiesbesluit, waarin praktische zaken rond de verkiezingen worden geregeld, schrijft alleen voor dat er in elk stemhokje ‘rood schrijfmateriaal’ is.

De reden is dat wie per post stemt, ook niet kan worden verplicht een potlood te gebruiken. Het voorschrift om op het stembureau wel met een potlood te stemmen, is daarom in de jaren tachtig formeel geschrapt. In de praktijk hanteren vrijwel alle gemeenten toch het potlood.

4 Mag je ook je eigen potlood - of pen - meenemen?

Een uitgebrachte stem is volgens de Kieswet geldig als de kiezer een wit stemvakje geheel of gedeeltelijk rood heeft gemaakt. Waarmee dat moet gebeuren, is nergens vastgelegd. Wie met een eigen potlood, balpen, vulpen, kleurkrijt, marker of desnoods nagellak of lippenstift het vakje rood kleurt, heeft dus in principe geldig gestemd. Maar waarom het risico nemen? Er ligt immers een potlood klaar.

5 Waar komen de potloden vandaan?

Dé leverancier bij uitstek is Bruynzeel, dat sinds 1948 potloden maakt en sinds de jaren zestig gevestigd is in Bergen op Zoom. Het pand bevindt zich vlak bij Philip Morris, pal naast de A4, aan - jawel - de Potlodenlaan.

Bruynzeel is sinds een half jaar onderdeel van Royal Talens in Apeldoorn. De potloden worden niet meer in eigen land vervaardigd, zegt ‘international brand manager’ Babette Weijers. ,,De productie vindt op diverse plekken buiten Nederland plaats. Maar handelingen zoals stempelen en punten worden in Bergen op Zoom gedaan. Daar staat ook ons distributiecentrum.”

6 Om wat voor potlood gaat het?

7 Ligt een potlood altijd aan de ketting?

Doorgaans wel. Dat is noodzakelijk gebleken, zegt Jan Peter Pouwer, van het stembureau in Middelburg. ,,Anders verdwijnen er heel veel exemplaren.” Dat gebeurt lang niet altijd met opzet. Mensen hebben nu eenmaal de neiging schrijfgerei na gebruik in hun zak of jas te steken.

8 Wat als de punt breekt? Of het hele potlood?

Dat gebeurt, door de sterkte van het potlood, niet zo snel. ,,Maar als iemand aangeeft dat er een probleem is, helpen we even”, zegt Pouwer. ,,We hebben altijd een puntenslijper en een voorraadje potloden achter de hand. Het is nog nooit voorgekomen dat we tekort hadden.”

9 Mag je het potlood natmaken?

Dat was ooit een gewoonte om beter te kunnen schrijven, maar met het huidige materiaal nutteloos. De waarschuwende bordjes ‘Potlood niet bevochtigen’ zijn dan ook bijna overal verdwenen. Die dienden als waarschuwing in een tijd dat potloden nog de giftige stof aniline bevatte. Het grafietpotlood kent dat risico niet meer. Gevaarlijk of niet, eraan likken blijft weinig hygiënisch. Op Tholen worden de bordjes nog steeds opgehangen.

10 Wat gebeurt er na de verkiezingen met de potloden?

Ze gaan meerdere verkiezingen mee. Gemeenten bewaren die tot de volgende gelegenheid. Ze gaan dus na vandaag in de doos en komen er weer uit op 21 maart 2018, bij de gemeenteraadsverkiezingen. Even slijpen en ze zijn weer klaar voor gebruik.

11 Stemmen met potlood is wel heel ouderwets. Hoe lang nog?

Vanaf de jaren zeventig is er gestemd met machines en computers. Die werden in 2007 in de ban gedaan, omdat er zorgen waren over het stemgeheim en over de betrouwbaarheid van het tellen. Die zorgen zijn nog altijd niet weggenomen. Integendeel zelfs. Dit jaar mogen gemeenten, vanwege het gevaar van hacken, bij het bepalen van de uitslag zelfs geen computers gebruiken die zijn verbonden met internet. Automatisering van het proces is dus verder weg dan ooit. Het rode potlood is voorlopig nog niet uitgeschreven.