'Alle bazen weg? Dat kan desastreus aflopen'

Wat zou er gebeuren als bedrijven zonder bazen gaan werken? Toon Franken van Nextlevel Organiseren voorspelt dat werken zonder baas, ook wel zelfsturing genoemd, over twintig jaar de norm is. Dan werkt iedereen zoals bij Buurtzorg. Dat is een organisatie met 14.000 werknemers zonder leidinggevenden. Oprichter Jos de Blok noemt managen flauwekul: ‘Je moet mensen gewoon hun werk laten doen’. Zou zelfsturing echt zo verstandig zijn?

De voorstanders van zelfsturing menen van wel. Naast Buurtzorg komen zij graag op de proppen met het Braziliaanse bedrijf Semco. Oprichter Ricardo Semler reist de wereld over om als duurbetaalde managementgoeroe iedereen te vertellen over het succes van zijn zelfsturende bedrijf.

Wat Semler er niet bij vertelt, is dat er van zijn bedrijf inmiddels weinig meer over is. Journalist Ben Kuiken ging op bezoek en zag dat er van de meer dan 3000 zelfsturende werknemers waar Semler in zijn boeken over schrijft nog maar 80 over zijn. Semco is een marginaal bedrijfje waar succes en zelfsturing toevallig samen gingen. En Ricardo Semdler is eerder een kapitein die een zinkend schip heeft verlaten dan een geloofwaardig boegbeeld van zijn eigen religie.

Zelfsturing kan desastreus aflopen. Bij de gemeente Hollands Kroon hebben ze zelfsturing gezaaid en chaos geoogst. Budgetoverschrijdingen alom. Wethouders zijn hun leven minder zeker dan runderen in de Oostvaardersplassen. En als triest dieptepunt een enorm aantal rechtszaken van burgers tegen hun eigen gemeente.

De zelfsturingfans roepen dan dat Hollands Kroon het verkeerd zou hebben aangepakt. De implementatie deugt niet. Jos de Blok laat bij Buurtzorg immers zien hoe het wél moet. Toch?

Helaas. Wie verder wil kijken dan wat voorbeelden, komt uit bij de wetenschap. Daar zijn mensen al jaren bezig om systematisch bij te houden wat de effecten zijn van zelfsturing. En na het lezen van meer dan twintig studies kan ik je vertellen: er valt eigenlijk geen zinnig woord te zeggen over ‘succesvol’ implementeren van zelfsturing. Soms lukt het, zoals bij Buurtzorg, en soms gaat het faliekant mis, zoals bij Hollands Kroon. Waar dat precies aan ligt, is nog altijd een raadsel.

De resultaten van zelfsturing zijn net zo grillig als Nederlandse inzendingen op het Eurovisiesongfestival. Dat is ook de reden dat je in de media constant dezelfde voorbeelden hoort. Het lukt maar weinig organisaties om zelfsturing succesvol in te voeren.

Toch blijven sommigen claimen het pad naar zelfsturend succes te hebben gevonden. Zo stelt de Nederlandse ondernemer Arko van Brakel op semcostyle.org dat er ‘snelheid’ komt als je mensen de ruimte geeft om hun vak uit te oefenen en zelf besluiten te laten nemen. Dat is dus niet in overeenstemming met de kennis die wetenschappers hebben opgedaan in de praktijk van duizenden organisaties. In wetenschappelijk jargon: ‘Research shows inconsistencies concerning SMT’s (Self Managing Teams, oftewel zelfsturing) potential to enhance performance’. In kroegjargon betekent het dat het apekool is dat zelfsturing tot betere resultaten leidt. Iemand een biertje?

We weten inmiddels ook veel over de duistere kant van zelfsturing: het kan leiden tot meer stress (dankzij de onduidelijkheid over wat er nu precies moet gebeuren), meer burn-outs (omdat niemand meer je grenzen bewaakt) en rattengedrag. Ook blijven de rotklusjes vaak liggen. Gelukkig is er ook goed nieuws: na verloop van tijd blijken er in zelfsturende teams bazen op te staan die alsnog de boel gaan regelen. Jos de Blok is daar een uitstekend voorbeeld van.

Hoe ouderwets sommige mensen het gebruik van de term ‘baas’ ook vinden in deze serie, veel bewijs dat ze overbodig zijn is er niet. Geef je baas vandaag dus maar eens een dikke knuffel en bedank hem dat hij niet overstapt op zelfsturing.

Richard Engelfriet is dagvoorzitter en schreef het boek De Succesillusie. Heb je ook een advies van je baas gekregen waar je over twijfelt? Laat het Richard weten via mail.