Door Hans van Zon

Het is een iconisch beeld van de twintigste eeuw. Tommie Smith en John Carlos buigen het hoofd en steken een vuist in de lucht als het Amerikaanse volkslied klinkt. De Amerikaanse atleten staan op het podium, waar zij net de gouden en de bronzen medaille hebben ontvangen voor hun eerste, respectievelijk derde plaats op de 200 meter. Smith (24) loopt een nieuw wereldrecord (19,83). Hij doorbreekt voor het eerst de barrière van 20 seconden.

Het stille Black Power Salute van Smith en Carlos (23), op 16 oktober 1968, zorgt voor verbijstering op de tribunes van het Olympisch Stadion in Mexico-Stad. Even zijn de 50.000 toeschouwers muisstil. Daarna klinkt het eerste boegeroep, beginnen vooral Amerikanen in het publiek extra hard hun volkslied te zingen. Carlos beleeft dat als een oorlogs- verklaring: ,,Ze schreeuwden het uit van woede.’’

De gedurfde actie zit vol symboliek. Als ze naar het podium lopen doen ze hun schoenen uit, uit protest tegen de armoede onder de zwarte bevolking in hun land. Ze dragen een sjaal en een kralensnoer om de nek, uit protest tegen de lynchpraktijken thuis. Carlos maakt ook de rits van zijn sportjack los uit protest tegen de Olympische etiquette, als ‘steunbetuiging aan alle arbeiders, blank en zwart’.

Als de Star-Spangled Banner klinkt, buigt het tweetal het hoofd en gaan hun vuisten omhoog: Niet Amerika, maar Black Power heeft gewonnen.

Het roerige kanteljaar 1968, met de moorden op Martin Luther King en Robert Kennedy, met de studentenprotesten tegen vooral de oorlog in Vietnam, zet nu de Olympische Spelen op zijn kop. Tot verdriet van de Amerikaanse Olympische ploeg, tot woede van de voorzitter van het Internationaal Olympisch Comité (en Amerikaan), Avery Brundage. Hij was dubbel woedend. De twee zwarte atleten weigerden van ‘deze racist’ de medaille te ontvangen.

,,Voor mij was het een moment van de waarheid’', zegt John Carlos. ,,Ik wist dat ik hiermee alles kon verliezen. Maar toen ik naar mijn sokken keek, dacht ik aan alle armoede onder zwarten. Ik dacht aan de rassenscheiding, aan de beelden van het vreemde fruit dat in het Zuiden aan bomen bungelde.’' Een verwijzing naar het ophangen van zwarten, door aanhangers van de Ku-Klux-Klan. ,,In het leven is er een begin en een eind. Het gaat erom wat je daartussen doet. Of je bereid bent offers te brengen om een verschil te maken.’'

Die offers dienen zich razendsnel aan. Ze krijgen opdracht meteen het Olympisch Stadion te verlaten. Bij terugkeer in eigen land worden ze overladen met hoon. ,,Mensen roepen bijvoorbeeld ‘Negers moeten terug naar Afrika!’ en ‘Ik kan er niet bij dat jullie dit doen, terwijl we jullie laten deelnemen aan onze Spelen’.’'

Smith en Carlos krijgen spullen naar hun hoofd geslingerd. Ze ontvangen doodsbedreigingen, worden uit de nationale atletiekploeg gezet. Ze zoeken hun heil in het American Football, maar ook daar worden ze met de nek aangekeken. Het avontuur duurt slechts een paar seizoenen.

Hun vriendschap ontaardt in bittere rivaliteit als zij beiden alle eer opeisen voor hun protest en er een eigen, tegenstrijdige versie van de gebeurtenissen op na houden. Zij claimen bijvoorbeeld allebei dat zij op het idee van de zwarte handschoenen kwamen. Smith en Carlos maken elkaar uit voor leugenaar. Ze gaan elkaar uit de weg, hoewel ze vlak bij elkaar wonen in Californië. Smith noemt hun relatie gespannen, Carlos spreekt slechts van ‘Mister Smith’. De onenigheid leidt ertoe dat een lucratieve deal met Hollywood voor een film in het water valt.

Hun oud-trainer Harry Edwards, die wordt gezien als de ‘architect’ van het protest, noemt het ‘doodzonde’ dat Smith en Carlos zijn gebrouilleerd. ,,De ruzie overschaduwt wat zij toen hebben gedaan. Zij lieten net als Mohammed Ali zien dat je meer moet doen dan alleen maar deelnemen. Zij komen in opstand tegen het onrecht in hun samenleving, in een turbulente periode vol protest’', zegt Edwards.

Hun protest blijft springlevend. ,,Smith en Carlos zijn na vijftig jaar nog altijd een voorbeeld voor anderen’', aldus Edwards. Carlos onderschrijft dat: ,,Ik heb nergens spijt van. Ik heb anderen geïnspireerd.’'

Uiteindelijk raakt ook de Amerikaanse samenleving daarvan doordrongen. Zij vallen in genade bij de Amerikaanse atletiekunie en worden in 2003 opgenomen in haar Hall of Fame.

Maar niet alleen de twee zwarte atleten betalen een flinke prijs voor hun protest. De derde man op het podium, de Australiër Peter Norman die zilver won, moet ook boeten. Norman hoort voor de ceremonie wat Smith en Carlos van plan zijn. Hij besluit solidair te zijn. Hij laat zich een button opspelden van de Olympic Project for Human Rights, een organisatie van vooral zwarte atleten die strijdt tegen racisme in de sport. Het is Norman die het tweetal uit de brand helpt als blijkt dat Carlos zijn zwarte handschoenen is vergeten. Hij zegt dat ze het ene paar dat zij nog hebben, moeten delen. Smith draagt de rechter bij het protest, Carlos de linker.

Bij zijn terugkeer in Australië, dat zelf ook worstelt met racisme, wordt de atleet van armoedige afkomst verketterd door het establishment. Norman weet zich liefst dertien keer te kwalificeren voor de Spelen in München (1972). Hij staat vijfde op de wereldranglijst, maar hij moet thuisblijven. Met zijn tijd van Mexico-Stad zou hij in München goud hebben gewonnen. Het blanke loopwonder zal nooit meer een race lopen.

Met Norman gaat het snel bergafwaarts. Er volgt een scheiding, hij krijgt last van depressies, raakt verslaafd aan drank en medicijnen. Eén droom houdt hem in leven: hij hoopt op een welkom op de Spelen van 2000, in zijn eigen Sydney. Hij wordt zwaar teleurgesteld. Norman, een van de beste Australische sprinters ooit, krijgt als enige ex-Olympiër geen ‘ererondje’ bij de opening. Als de Amerikaanse atletiekploeg daarvan hoort, geeft zij Norman alsnog een vipbehandeling.

Ed Moses, legende op de horden, ontvangt hem met open armen, de kampioen op de 200 meter, Michael Johnson, noemt hem ‘mijn held’. Twee jaar later sterft Norman (64) aan een hartaanval. Dan sluiten Smith en Carlos voor één keer de rijen: zij gaan naar de begrafenis in Melbourne, dragen Normans kist en nemen afscheid van hun mate, met wie zij altijd contact zijn blijven houden. ,,Peter had die badge niet hoeven dragen, hij was geen Amerikaan, hij was niet zwart, maar hij toonde zich betrokken, solidair’', zegt Carlos.

In 2004 wordt er bij de San Jose State University (Californië) een standbeeld opgericht voor Smith en Carlos. De plek van de zilveren medaillewinnaar is leeg, opengelaten voor studenten en toeristen die zich met gebalde vuist met beide zwarte atleten op de foto laten zetten. In 2018 komt er eindelijk gerechtigheid voor Peter Norman. Hij keert postuum terug in de Olympische familie, wordt onderscheiden met de Order of Merit. Ook hij krijgt een standbeeld en 9 oktober, de dag van zijn begrafenis, heet voortaan Peter Norman Day. ,,Daarmee krijgt hij eindelijk het respect dat hij verdient. Ons verhaal is ook zijn verhaal’', zegt John Carlos.