Nieuwe expo ‘100 x Congo. Een eeuw Congolese kunst in Antwerpen’ gaat in dialoog aan met duister verleden maar kijkt ook naar toekomst: “Het moment om nuances te brengen in een debat met vaak heel scherpe kantjes”

Zelden werden woorden zo gewikt en gewogen en was directeur Marieke Van Bommel zo zichtbaar zenuwachtig bij de voorstelling van een nieuwe tentoonstelling van het MAS. Het onderwerp is dan ook beladen en zorgde enkele weken geleden nog voor een heuse beeldenstorm in Vlaanderen. De tentoonstelling ‘100 x Congo’ haalde daarbovenop nog eens de recente gemeenteraad van Antwerpen. Dat een expo “van roofkunst” in het MAS door zou gaan, vond Groen wat ongepast. Een commentaar die ze ook op het Eilandje hebben gehoord, maar “te kort door de bocht” noemen.

Toch is deze expo geen antwoord op die beeldenstorm, op die politieke debatten of om die publieke opinie van antwoord te dienen. De voorbereidingen voor deze tentoonstelling startten vijf jaar geleden al, dat die intussen qua inhoud en insteek fluctueerde, is maar normaal. In ‘100 x Congo’ staan 100 objecten centraal. De ‘100' verwijst ook het jaar 1920, toen de stad Antwerpen haar basiscollectie in haar bezet kreeg door het aan te kopen van handelaar Henri Pareyn en minister van Koloniën Louis Frank. 

Je kan je de vraag stellen of een museum kunstvoorwerpen moet tentoonstellen uit een periode waarvan je op zijn minst kan stellen dat het niet de mooiste is uit onze vaderlandse geschiedenis. Van heel wat objecten is de wijze waarop het in ons bezit is gekomen niet duidelijk: gestolen, gekocht, gekregen,...? Toch wilden Van Bommel en curatoren Els De Palmenaer en Nadia Nsayi Madjedjo ‘100 x Congo’ niet uit de weg gaan. Schepen voor Cultuur Nabilla Ait D’Aoud noemt het zelfs “dé kans om samen met de Congolese bevolking in dialoog te gaan.” Niet alleen het verleden is hier van belang (duiding), maar ook de toekomst (ons een spiegel voorhouden) is hier op zijn plaats. 

De 100 blikvangers tonen de rijkdom en de diversiteit van de klassieke Congolese kunst- en gebruiksvoorwerpen. Langs de wanden van de museumzalen wordt het verhaal verteld over hoe de vroege handelscontracten tussen Europa en Afrika verlipen, hoe de Antwerpse meesters - Pieter Paul Rubens, Jordaens,... - Afrikanen in beeld brachten en waarom Congolezen op koloniale wereldtentoonstellingen werden opgevoerd. 

Voor deze tentoonstelling werkt het MAS samen met Belgische en Congolese kunstenaars, filmmakers en onderzoekers. Het MAS gaat in dialoog met Antwerpenaren van Belgische en Afrikaanse afkomst. Patrick Mudekereza, schrijver, kunstenaar en directeur van het kunstencentrum WAZA in Lubumbashi nodigt het publiek met poëtische interventies uit om kritisch naar de expo te kijken. In de film ‘In vele handen’ van het Belgisch-Congolees filmcollectief Faire-Part laten 25 personen uit Antwerpen en Kinshasa hun stem horen over de collectie en restitutie.

“Het onderwerp is maatschappelijk enorm belangrijk en dat vraagt ook een heel goede duiding. Met de expo willen wij de bezoeker informeren over de kunst en de gebruiksvoorwerpen en de bezoeker nieuwe inzichten geven over de rol die Antwerpen in het hele koloniale verhaal speelde”, vertelt curator Madjedjo. “Ook moeten we nadenken over de beeldvorming. Met een kritisch oog kijken naar de geschiedenis die deze collectie heeft én het debat aanmoedigen. Daarom is het enorm moedig van het museum dat het deze expo durft te organiseren. Het is onze ambitie om nuance te brengen in een debat dat vaak scherpe kantjes heeft en in verbinding met anderen naar de toekomst kijken.” 

Om die reden start de expo al met duiding in de 16de eeuw, lang voor er nog maar sprake was van Leopold II. Die duiding is nodig om de hele expo te kaderen. “In de 16de eeuw was er al Europees contact met Afrika door de Portugese scheepvaart. Slechts enkele kunstvoorwerpen zijn bewaard gebleven uit die periode. Enkele zijn te zien in de expo”, vertelt curator De Palmenaer. 

Antwerpen organiseerde drie wereldtentoonstellingen, in 1885, 1894 en 1930. Voor de wereldtentoonstelling van 1894 werden 144 Congolese vrouwen, mannen en kinderen overgebracht naar de Scheldestad. Als attractie. In nagebouwde dorpen - die in schril contrast stonden tegen de moderne architectuur op het Antwerpse Zuid - speelden zij traditionele taferelen na zodat de westerse geciviliseerde burger die kon gadeslaan. Ook dat onderwerp gaat de tentoonstelling niet uit de weg. Meer nog. Bij de voorbereidingen van deze tentoonstelling kwamen onbekende archiefstukken bovendrijven. Daaruit bleek dat van die 144 Congolezen er 44 ernstig ziek werden en 8 van hen zouden overlijden. Die onbekende Congolezen krijgen in de expo een naam en hun levensverhaal zal ook verder onderzocht worden. “Als stad zijn we aan het bekijken hoe we hen op gepaste manier kunnen eren. Hun stoffelijke overschotten werden begraven op de begraafplaats op het Kiel en verhuisden, nadat de begraafplaats werd ontruimd, nadien naar het massagraf op het Schoonselhof. De bedoeling is daar een gedenkplaat of monument te installeren voor deze acht mensen”, zegt schepen Ait D’Aoud. 

‘100 x Congo’ loopt van 30 oktober tot 28 maart 2021 in het MAS. Meer informatie vind je op www.mas.be.